Høgt svinn av verdifulle våtmarker

I samband med verdas våtmarksdag den 2. februar ønskjer vi å løfte denne spesielle naturtypen fram i lyset. For kva er eigentleg våtmark?

Våtmark er ein levestad for tusenvis av artar

Våtmark er område der land og vatn møter kvarandre. Det kan vere både myr, sumpmark, våtsnøleie, fukthei, grunne tjern og innsjøar, aktive deltaområde, strandenger, grunne bukter og viker langs kysten. Felles for våtmark er at det er leveområde for eit stort mangfald av artar. Både fisk, fugl, insekt og planter, lav og sopp trivst her. Trass i at 10 prosent av landet vårt er våtmark, er 14 prosent av Noreg sine truga artar knytt til desse naturtypane.

Det er ein nasjonal strategi å restaurere minst 15 prosent av forringa vassdrag i Noreg i perioden 2021–2030. Men klarar vi å reparere vassdraga i fylket vårt raskare enn dei blir forringa? 

Myr lagrar enorme mengder karbon

Ulike typar våtmark har ulike økologiske funksjonar. Myr bind CO₂, og det er rekna at norske myrar lagrar minst 950 millionar tonn karbon. Dette klarar myrane på berre 5 prosent av landarealet i landet vårt! På desse små frimerkene i landskapet blir det altså lagra tilsvarande mengde karbon som det norske årlege klimagassutsleppet i 65 år, etter dagens utsleppsmengder. 

Myr reduserer verknadane av eit villare klima

Myrar held også attende vatn, slik at flaumane vert jamna ut. Elvar og elvenære flaummarker og sumpar har ein liknande funksjon, der desse våtmarkene tek imot vatn ved flaum og gjev det attende til elva i tørrare periodar. Alle desse naturtypane er viktige for eit stort mangfald av artar, i tillegg til nytteverknadane for oss.

Våtmarka reinsar drikkevatnet vårt og reduserer ureining

Våtmark er avhengig av vatn, og det har mykje å seie kva som skjer i tilsigsområde og på tilstøytande areal. Både mengda og kvaliteten på vatnet er viktig for våtmarkene. Ein rapport har nyleg estimert at våtmark reinser vatn til ein verdi på kr 4000 per dekar per år. Reinsing av vatn er noko av det vi kallar økosystemtenester. 

Avrenning frå jordbruk og andre ureiningskjelder vil kunne få større konsekvensar i ferskvatn dersom vatnet først blir filtrert gjennom våtmarksområde.

I naturtilstanden vil elvar ofte endre løp frå tid til anna, og danne både flaummarkskog og attliggjande elveløp som utviklar seg til eigne naturtypar med levestader for mange artar. Slik dynamikk kjem derimot lett i konflikt med omsyn til busetnad og infrastruktur.

Verdas våtmarkar er truga, og i Vestland står det ikkje betre til

Våtmark er i dag ein av dei mest truga naturtypane globalt, og vi mistar våtmark tre gonger så fort som vi mistar naturskog. Dei siste 120 åra har 54 prosent av våtmarkene i verda gått tapt som følgje av nedbygging, oppdyrking og andre arealendringar.

Sidan år 1700 har 87 prosent av alle verda sine våtmarkar gått tapt globalt. Tapet som pågår no er såleis framhald av ei langvarig negativ utvikling. På den norske raudlista er 19 av naturtypane i kategorien våtmark. Då er det ikkje rart om vi nærmar oss eit kritisk nivå. Endra arealbruk er den viktigaste årsaka. 

Også i Noreg er store delar av dei opphavlege våtmarkene øydelagde eller i dårleg tilstand. Dette skuldast først og fremst oppdyrking og nedbygging, utretting av elvar, oppdemming, drenering og torvuttak.

Elvedelta er kanskje noko som det har forsvunne mest av, sidan dette er stader der vi menneske gjerne har etablert oss med tettstader, hamner og mykje anna.

Sjå bilete av utvalde stadar i fylket nedst i artikkelen, og kor mykje som har endra seg berre i levetida til mange av oss!

Verdas våtmarksdag vert markert den 2. februar kvart år

På denne dagen vart Ramsarkonvensjonen vedteken i 1971 i byen Ramsar i Iran. Frå opphavleg å konsentrere seg om å vareta våtmark som leveområde for vatnfuglar, omfattar konvensjonen i dag også varetaking av våtmarker i breiare forstand; både som leveområde for flora og fauna, og som viktig naturressurs for menneske. 

Ramsarkonvensjonen forpliktar medlemslanda til å samarbeide internasjonalt om våtmarksvern, og å forvalte eigne våtmarker som er internasjonalt viktige på ein måte som tek vare på den økologiske funksjonen deira. Konvensjonen krev også at medlemslanda forvaltar våtmarkene på ein fornuftig måte i arealplanlegginga, medrekna kartlegging og vern i form av verneplanar.

Vi har fleire verkemiddel for våtmark no enn før

I juni 2021 la regjeringa fram ein naturstrategi for våtmark (sjå lenkje i denne artikkelen). Målet er å bremse nedbygginga vi framleis ser, i tillegg til å utbetre den dårlege økologiske tilstanden mange våtmarker slit med. Dette ansvaret er spreidd på mange ulike sektorar i samfunnet.

Korleis verne om våtmark utan nødvendigvis å gje den vernestatus?

Vi har ein del verna våtmark, men det manglar framleis mykje for å få eit representativt vern på desse naturtypane. Arbeidet vårt i Vestland med bevaring av verdifull natur gjennom supplerande vern skal bidra til å auke tal våtmarker som får vernestatus. Du kan lese meir om dette arbeidet på heimesidene våre under lenkja Nye verneområde.

Dei mest truga våtmarkstypene kan også bli sikra gjennom å bli utvalt naturtype, og i dag har slåttemyr status som utvalt naturtype. 

Vi er i gang med restaurering av myrar, men det tek tid

Restaurering av våtmark er viktig for å snu den negative utvikling. Så langt er det ikkje mykje som er gjort i Vestland fylke, men vi kan vise til nokre prosjekt i verna område. Gjerlandsøyane naturreservat i Sunnfjord er eit verneområde som hadde dårleg økologisk tilstand. Dette og mange tilsvarande myrområde vart på 50-talet kalt "vassjuk" mark og drenert for å betre forholda for skogbruket.

Då restaureringsprosjektet vart sett i gang i 2019 vart tidlegare tiders djupe grøfter gravd att og vasstanden heva. Her er det same området etter at naturen har fått lov å ta området attende, og vasstanden er høgare.

Det er lettare å restaurere myr i verna område enn utanfor verna område

Verneområde er som oftast avgrensa slik at dei skal leggje beslag på minst mogleg areal, og slik at dei mest mogleg avgrensar seg til areal som er lite prega av inngrep. Tilstøytande areal som tidlegare kan ha vore ein viktig funksjonell del av det same våtmarkssystemet har vorte halde utanfor, anten av di det var konfliktfylt å verne, eller at det allereie var nedbygd eller endra i ein grad som gjorde det uønskt å ha med i eit naturreservat.

Våtmarksrestaurering utanfor verneområde har vore mindre aktuelt så langt. Våtmarksrestaurering krev samtykke frå grunneigar og vi er i mindre grad sikra mot at kostnadane som restaurering medfører blir vareteke dersom framtidige eigarar eller andre styresmakter endrar arealbruken på ny. Miljøstyresmaktene arbeider derimot med denne problemstillinga, og tek gjerne imot framlegg til restaureringstiltak.

Kjenner du eit våtmarksområde som vi kan "redde" gjennom restaurering?

Sei ifrå til oss dersom d kjenner til eit meir eller mindre skadd eller øydelagt våtmarksområde som du meiner bør kunne restaurerast! Det kan vere ei utfordring at myrrestaurering ofte krev maskinbruk som gjev klimagassutslepp. Vil vi likevel vinne det attende i klimarekneskapet gjennom restaurering? For artane som treng våtmarka vil det uansett vere verd å vurdere.

Medan vi ventar på at våtmarksrestaureringa skal skyte meir fart i Vestland, bør vi hugse regelen om at det er betre å førebyggje enn å reparere. Det gjeld i høg grad også for våtmark. Det viktigaste er å unngå nye skadelege inngrep i myr og anna våtmark, anten dei er store eller små!

Flyfoto frå område i fylket før og no

Sjå tekst under kvart bilete for skildring.